Khoản 4 Điều 88 Bộ luật Hàng hải Việt Nam nêu: “Trường hợp hàng hóa được đóng gói trước khi giao cho người vận chuyển thì người vận chuyển có quyền ghi vào vận đơn là không biết rõ nội dung bên trong”. Khoản 1 Điều 16 Nghị định số 87/2009/NĐ-CP ngày 19/10/2009 về vận tải đa phương thức quy định: “Nếu chứng từ vận tải đa phương thức có ghi những chi tiết về tính chất chung, ký hiệu, mã hiệu, số lượng kiện hoặc chiếc, trọng lượng hoặc số lượng hàng hóa mà người kinh doanh vận tải đa phương thức hoặc người được người kinh doanh vận tải đa phương thức ủy quyền biết hoặc có cơ sở hợp lý để nghi ngờ là mô tả không chính xác hàng hóa thực sự nhận được hoặc nếu người kinh doanh vận tải đa phương thức hoặc người được người kinh doanh vận tải đa phương thức ủy quyền không có thiết bị hợp lý để kiểm tra những chi tiết đó, họ sẽ ghi bảo lưu vào chứng từ vận tải đa phương thức nói rõ sự mô tả thiếu chính xác, cơ sở nghi ngờ hoặc việc thiếu phương tiện hợp lý để kiểm tra”.
Như vậy, nếu người giao hàng đóng hàng vào container, niêm phong và giao nguyên container cho người vận chuyển thì người vận chuyển có quyền ghi chú trên vận đơn là “người giao hàng đưa hàng vào và kiểm đếm. Không biết số lượng, trọng lượng, nội dung” (Shipper’s load and count. Quantity, quality, content unknown”. Do đó, người vận chuyển được miễn trách về số lượng hàng đóng trong container. Tuy vậy, Người giao hàng, người vận chuyển cần lưu ý đến tình trạng của container và đặc biệt là các niêm phong (seal) của container. Thực tế cho thấy, người vận chuyển rất ít khi biết được những gì xếp bên trong một container mà mình vận chuyển nếu container được người giao hàng đưa hàng vào và niêm phong. Vấn đề này được đặc biệt quan tâm qua một vụ mất trộm hàng mà tòa phúc thẩm đã đưa ra phán quyết (nêu dưới đây). Điều cần lưu ý là tòa án ở hai cấp xét xử có quan điểm khác nhau về vấn đề hàng hóa để trong container bị mất trong quá trình vận chuyển và sai sót lại thuộc về tòa án cấp cao hơn.
Diễn biến sự việc
Một người giao hàng đóng hàng (đưa hàng) vào container, niêm phong và khai báo hàng trong đó là hàng điện tử. Tại cảng bốc hàng (loading port) ở châu Âu, trạm kiểm soát của cảng (gate control)đã ký xác nhận rằng container đã được nhận trong tình trạng tốt, và không có ghi chú (remark) gì về tình trạng niêm phong của container. Tại cảng dỡ hàng ở Phần Lan, người ta thấy niêm phong ở cửa bên phải của container bị mất và người vận chuyển đã thông báo việc này cho người giao hàng. Người giao hàng chỉ thị cho người vận chuyển yêu cầu hải quan Phần Lan niêm phong cửa bên phải đó trước khi container được kéo đến nơi đến cuối cùng ở Nga. Hải quan đã niêm phong theo đúng yêu cầu như vậy và không làm thêm bất kỳ việc gì khác.
Khi các cánh cửa container được mở ra tại nơi đến cuối cùng, người ta thấy thiếu một phần ba số lượng hàng hóa so với khai báo ban đầu về số lượng hàng trong container. Về việc thiếu hụt này, các bên không làm giám định chung (joint survey).
Quyết định của Tòa án hàng hải
Người bảo hiểm hàng hóa bồi thường số hàng bị mất cho chủ hàng và khởi kiện người vận chuyển đường biển trước Tòa án hàng hải Helsinki. Yêu cầu bồi thường được dựa trên cơ sở niêm phong container bị mất nêu trên tại cảng dỡ và hàng được cho là đã bị mất trộm trong thời gian thuộc trách nhiệm pháp lý của người vận chuyển đường biển. Ngoài những vấn đề khác, người vận chuyển cho rằng không thể chứng minh được là niêm phong vẫn còn nguyên vẹn ở trạm kiểm soát của cảngbốc hàng. Thiết bị giám sát bằng hình ảnh (CCTV) ở trạm kiểm soát của cảng không cho thấy hình ảnh về niêm phong của container. Trước khi bốc hàng lên tàu, container được xếp ở tầng trên tại bãi chứa (container stack) và cửa của container được xếp đối diện và sát với cửa container bên cạnh để chống việc mở container trong thời gian ngắn chờ chuyển đi tiếp. Hình ảnh trên CCTV không thể cho thấy nơi để container. Người khai thác cảng (port operator) cho biết các dữ liệu điều hành đã bị xóa.Container được bốc lên tàu theo cách thức thông thường của tàu (cell guide). Điều đó có nghĩa là, về mặt kỹ thuật, không thể nào mở được cửa container.Hơn nữa, người vận chuyển cho rằng, nếu container bị mất đi 1/3 trọng lượng so với ban đầu thì hải quan Nga đã phát hiện thấy điều này ở biên giới.
Tòa án hàng hải kết luận rằng trên cơ sở các bằng chứng được đưa ra, cho thấy người khai thác cảng đã không kiểm soát việc niêm phong container. Theo thiết bị giám sát bằng hình ảnh, chắc chắn là niêm phong đã không còn nguyên vẹn ở trạm kiểm soát của cảng. Các chuyên gia hàng hải riêng (permanent) của Tòa cho rằng, theo kinh nghiệm của họ, thì việc sắp xếp container tại cảng đó như vậy là phù hợp. Tòa đã bác đơn khởi kiện và kết luận rằng, nghĩa vụ kiểm tra (examine) container không bao gồm việc kiểm tra niêm phong. Bộ luật hàng hải quy định rằng, khi hàng hóa được vận chuyển bằng container hoặc công cụ vận tải tương tự thì người vận chuyển không có nghĩa vụ kiểm tra hàng hóa xếp trong đó, trừ khi có lý do để nghi ngờ rằng việc đóng hàng vào container hoặc công cụ vận tải đã không được làm đúng kỹ thuật.
Quyết định của toà phúc thẩm
Tòa phúc thẩm đã hủy bản án của Tòa án hàng hải và cho rằng, việc mất trộm xảy ra trong giai đoạn thuộc trách nhiệm của người vận chuyển. Tòa phúc thẩm cũng cho rằng, vì người phân tích hình ảnh của thiết bị CCTV không có mặt tại tòa nên không rõ liệu niêm phong có còn nguyên vẹn khi qua trạm kiểm soát của cảng hay không. Tòa phúc thẩm còn cho rằng bản án không thể chỉ được dựa vào kinh nghiệm của các chuyên gia hàng hải. Tòa án Tối cao đã không chấp nhận việc kháng cáo của người vận chuyển.
Nhận xét
Tòa phúc thẩm đã có sơ suất trong việc xác định trách nhiệm của người vận chuyển. Thực tế mất mát hàng hóa được phát hiện trong khoảng thời gian thuộc trách nhiệm của người vận chuyển không có nghĩa là người vận chuyển mặc nhiên phải chịu trách nhiệm. Trách nhiệm pháp lý không phải là được áp dụng một cách cứng nhắc (not strict). Người vận chuyển có thể được miễn trách nếu chứng minh được rằng, bản thân mình (hoặc bất kỳ ai khác mà người vận chuyển phải chịu trách nhiệm về hành vi của họ) đã không có lỗi hoặc sơ xuất gây ra mất mát hàng hóa. Tòa phúc thẩm không chấp nhận những phát hiện của các chuyên gia hàng hải của Tòa án hàng hải mặc dù lý luận về mặt pháp lý cho rằng các chuyên gia hàng hải phải hỗ trợ tòa án trong việc giải quyết tranh chấp liên quan đến hàng hóa.
Ngô Khắc Lễ (Giới thiệu và dịch theo tài liệu của “International Law Office”, London, ngày 25/3/2015)
